آینده ایران در عصر هوش مصنوعی؛ درسهایی از تاریخ و هشدارهایی برای فردا

آینده‌نگری در دنیای هوش مصنوعی: درس‌های تلخ تاریخ و چالش‌های پیش رو برای ایران

**مقدمه: تاریخ به ما چه می آموزد؟**

۱۵۰ سال پیش، حاکمیت ایران در دورهای که با نام «عصر قاجار» شناخته میشود، در مواجه با تحولات جهانیِ ناشی از **انقلاب صنعتی دوم**، نتوانست جایگاه خود را در نقشهٔ قدرت جهانی حفظ کند. امروز، جهان در آستانهٔ **انقلاب چهارم صنعتی** (هوش مصنوعی، رباتیک، و فناوریهای دیجیتال) قرار دارد. این مقاله با بررسی دلایل عقب ماندگی ایران در گذشته و تحلیل ریسکهای بی اعتنایی به فناوریهای نوین، تلاش میکند هشدارهایی جدی برای آینده ارائه دهد.

**بخش اول: درسهایی از تاریخ (۱۵۰ سال پیش)**

_(با تأکید بر نظام حکمرانی، نه نهادهای خاص)_
در قرن نوزدهم میلادی، حاکمیت ایران در مقایسه با اروپا و آمریکای شمالی، در سه حوزه کلیدی دچار ضعف ساختاری بود:

۱. **فقدان چشم انداز مدرن سازی:**

در حالی که اروپا با شتاب به سوی مدرنیته پیش می‌رفت و زیرساخت‌های اقتصادی‌اش را با راه‌آهن‌ها، صنایع سنگین، و نظام‌های بانکداری نوین تقویت می‌کرد، ایران همچنان در دام اقتصاد کشاورزی سنتی گرفتار بود. امتیازنامه رویتر در سال ۱۸۷۲ به‌عنوان نمادی از بی‌توجهی و ناآگاهی حاکمیت به حفظ و صیانت از منابع ملی، تصویری تیره از روند توسعه در کشور ترسیم می‌کند. این قراردادهای نابرابر نشان‌دهندهٔ ناتوانی در درک ضرورت تغییر و تحول اقتصادی و اجتماعی بودند، و به وضوح بیانگر عدم وجود چشم‌انداز روشن برای نوآوری و پیشرفت در عرصه‌های مختلف زندگی ایرانیان به شمار می‌رفتند. در نتیجه، ایران در حالی که جهان به سمت آینده‌ای نوین حرکت می‌کرد، در لاک سنتی خود محبوس ماند.

– مثال تاریخی: انگلیس در همان دوره با سرمایه گذاری روی **موتور بخار** و **صنعت نساجی**، به قدرت اول اقتصادی جهان تبدیل شد.

۲. **ضعف در آموزش و پژوهش:**

در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم، نظام حکمرانی در ایران با چالشی اساسی در حوزه آموزش و پژوهش روبه‌رو بود. در حالی که دانشگاه‌های معتبر اروپایی مانند آکسفورد و سوربن به مراکز پیشرو در تولید دانش و ارتقاء تفکر نوین تبدیل شده بودند، آموزش در ایران به مکتب‌خانه‌های سنتی و علوم دینی محدود می‌شد. این وضعیت نه تنها مانع از شکل‌گیری تفکر انتقادی و نوآورانه در جامعه شد، بلکه به ضعف در تصمیم‌گیری‌های حکومتی و ناکارآمدی در اداره کشور انجامید. فقدان توجه به نظام آموزشی مدرن و پژوهش‌های علمی، به تدریج به عقب‌ماندگی ملی انجامید و این چرخه‌ی معیوب، زمینه‌ساز چالش‌های جدی در حکمرانی و توسعه‌ی کشور گردید.

– آمار تکان دهنده: تا پایان دوره قاجار، کمتر از ۵٪ جمعیت ایران سواد خواندن و نوشتن داشتند.

۳. **وابستگی فناورانه و نظامی:**

شکست‌های ایران در جنگ‌های قفقاز و هرات نمایانگر ناتوانی نظامی کشور در برابر قدرت‌های بزرگ چون روسیه و انگلیس بود. سلاح‌هایی که در دست نیروهای ایرانی قرار داشت، نه تنها از نظر کیفیت و کارآیی در سطح پایین‌تری قرار داشتند، بلکه نشان‌دهنده عدم پیشرفت در تکنولوژی نظامی نیز بود. این ناتوانی، حاکمیت را به امضای قراردادهای تحقیرآمیز وادار کرد که نه تنها استقلال کشور را تحت‌الشعاع قرار داد، بلکه اعتماد به نفس ملی را نیز آسیب زد. این واقعیت تلخ، پیامی واضح برای حکمرانی آینده بود که بدون توجه به پیشرفت‌های فناورانه و نظامی، چشم‌انداز استقلال و قدرت ملی به شدت تهدید می‌شود.

**بخش دوم: هوش مصنوعی و بحران آینده؛ اگر بهای بیشتری داده نشود…**

هوش مصنوعی (AI) تنها یک «فناوری جدید» نیست، بلکه **بازتعریف کنندهٔ مفهوم قدرت** در قرن ۲۱ است. کشورهایی که نتوانند در این حوزه سرمایه گذاری کنند، با پیامدهای زیر روبرو خواهند شد:

**۱. فروپاشی اقتصادی در سایهٔ اتوماسیون:**

– بر اساس گزارش **مجمع جهانی اقتصاد** (۲۰۲۳)، تا سال ۲۰۳۰، بیش از ۳۰٪ مشاغل صنعتی و خدماتی با اتوماسیون مبتنی بر AI جایگزین خواهند شد.
– ایران با اتکا به درآمدهای نفتی و فقدان زیرساختهای دیجیتال، در معرض خطر بیکاری گسترده (به ویژه در جوانان) و کاهش شدید تولید ناخالص داخلی قرار دارد.

– **مثال هشداردهنده:** صنعت خودروی ایران که هنوز در تولید موتورهای احتراقی سنتی مانده، در برابر خودروهای خودران و الکتریکی جهانی کاملاً آسیب پذیر است.

**۲. امنیت ملی در خطر:**

– هوش مصنوعی امروز تنها برای پیشبینی آب و هوا یا جستجوی اینترنت نیست؛ ابزاری استراتژیک برای **جنگ سایبری**، **شنود جهانی**، و **مدیریت اطلاعات** است.
– کشورهایی مانند چین و آمریکا سالانه بیش از ۲۰ میلیارد دلار روی AI نظامی سرمایه گذاری میکنند. ایران در صورت عدم توسعهٔ سامانه های دفاع سایبری مستقل، مجبور به خرید فناوریهای دست دوم یا وابسته به قدرتهای خارجی خواهد شد.

– **سناریوی محتمل:** تحریمهای هوشمند مبتنی بر AI (مانند شناسایی خودکار شبکه های مالی) میتواند فشار بر اقتصاد ایران را چندبرابر کند.

**۳. شکاف آموزشی و فرار مغزها:**

– سیستم آموزشی ایران هنوز بر حفظیات و علوم نظری متمرکز است، در حالی که دنیا به سمت **مهارتهای دیجیتال** (برنامه نویسی، علم داده، اخلاق AI) پیش میرود.
– آمار نگرانکننده: بر اساس پژوهش **یونسکو** (۲۰۲۲)، ایران در بین ۱۵ کشور اول جهان در «فرار مغزها» قرار دارد. نخبگان ایرانی جذب شرکتهای فناوری در آمریکا، کانادا و اروپا میشوند.

– **پیامد:** جامعهای با جمعیت جوان اما فاقد مهارتهای لازم برای رقابت در بازار کار جهانی.

**۴. حاشیه نشینی در حکمرانی داده ها:**

– دادهها «نفت جدید» هستند. شرکتهای غول آسایی مانند گوگل و مایکروسافت با جمع آوری و تحلیل دادههای کاربران، اقتصاد دیجیتال را کنترل میکنند.
– ایران بدون توسعهٔ پلتفرم های بومی مبتنی بر AI (مانند موتورهای جستجو، ابرهای داده)، به مصرف کنندهٔ محض تبدیل میشود و **استقلال دیجیتال** خود را از دست میدهد.

– **مثال عینی:** شبکه های اجتماعی خارجی امروز نقشی تعیین کننده در افکار عمومی ایران دارند؛ این وابستگی در عصر AI خطرناکتر خواهد شد.

**بخش سوم: راهکارهای علمی برای جلوگیری از فاجعه**

**۱. تحول در آموزش: از مدرسه تا دانشگاه**

– ادغام **هوش مصنوعی** در برنامه های درسی از مقطع دبستان.
– ایجاد **آزمایشگاههای ملی AI** با همکاری دانشگاههای برتر جهان (مانند MIT یا استنفورد).
– اعطای بورسیه های ویژه برای رشته های مرتبط با AI در خارج از کشور، با تعهد بازگشت به ایران.

**۲. حمایت از استارتاپ ها و بخش خصوصی**

– معافیت مالیاتی ۱۰ ساله برای شرکتهای فعال در حوزهٔ AI.
– تأسیس **صندوق ملی نوآوری** با سرمایه اولیه ۵ میلیارد دلار برای جذب سرمایه گذاران خطرپذیر بین المللی.
– نمونه موفق: اکوسیستم استارتاپی امارات متحده عربی که دوبی را به «سیلیکون ولی خاورمیانه» تبدیل کرد.

**۳. توسعهٔ زیرساختهای دیجیتال**

– ساخت ابررایانه های ملی برای پردازش داده های کلان (Big Data).
– ایجاد شبکه های اینترنت پرسرعت با پوشش سراسری (۵G و ۶G).
– مثال الهامبخش: هند با پروژه «Digital India»، دسترسی ۸۰٪ جمعیت به اینترنت پرسرعت را فراهم کرد.

**۴. همکاریهای بین المللی هوشمند**

– عضویت در سازمانهای جهانی نظیر **شراکت جهانی برای هوش مصنوعی** (GPAI).
– مشارکت در پروژههای تحقیقاتی مشترک با کشورهای غیرغربی (مانند چین، روسیه، هند).

**نتیجه گیری: تاریخ تکرار میشود؟**

۱۵۰ سال پیش، حاکمیت ایران به دلیل بی توجهی به انقلاب صنعتی، جایگاه خود را در جهان از دست داد. امروز، ریسک اصلی نه در «نداشتن فناوری»، بلکه در **سیاستهای کوتاه مدت**، **فساد ساختاری**، و **مقاومت در برابر تغییر** است. هوش مصنوعی یک انتخاب نیست، یک **ضرورت بقا** است. اگر ایران میخواهد از چرخهٔ عقب ماندگی تاریخی خارج شود، باید درسهای گذشته را به گوش جان بشنود و تمام منابع خود را بر این انقلاب نوین متمرکز کند. آینده از آن کشورهایی است که جسارت تحول داشته باشند.

…………………………… پی نوشت ها

– **امتیازنامه رویتر (۱۸۷۲):**
این قرارداد واقعی است و در تاریخ ایران به عنوان نمادی از نفوذ خارجی و ضعف حکومت قاجار ثبت شده است. بر اساس این امتیاز، بارون جولیوس دو رویتر، حق انحصاری ساخت راهآهن، استخراج معادن، و مدیریت گمرکات ایران را به دست آورد. منابعی مانند کتاب *تاریخ مشروطه ایران* اثر احمد کسروی و اسناد وزارت خارجه بریتانیا این موضوع را تأیید میکنند.

– **سواد کمتر از ۵٪ جمعیت ایران در پایان قاجار:**
بر اساس پژوهشهای تاریخی مانند کتاب *آموزش و پرورش در ایران* نوشته ویلم فلور، نرخ سواد در ایران تا پایان دوره قاجار حدود ۳-۵٪ بود و بیشترین سوادآموزی محدود به روحانیون و اشراف بود.

– **مقایسه صنعت انگلیس و ایران:**
آمار مربوط به رشد صنعتی انگلیس در قرن ۱۹ (مانند تولید فولاد و راهآهن) از گزارشهای تاریخی مانند *The Industrial Revolution in World History* اثر پیتر استرنز قابل استناد است. در مقابل، ایران در این دوره فاقد صنایع مدرن بود.

– **اتوماسیون ۳۰٪ مشاغل تا ۲۰۳۰ (مجمع جهانی اقتصاد):**
گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال ۲۰۲۰ پیشبینی کرده است که تا ۲۰۲۵، **۸۵ میلیون شغل** جایگزین یا حذف خواهند شد و **۹۷ میلیون شغل جدید** ایجاد میشوند. عدد ۳۰٪ در مقاله، تقریبی منطبق بر این پیشبینیهاست، اما باید توجه داشت که این آمار به کشورها و بخشهای مختلف بستگی دارد.

– **ایران در بین ۱۵ کشور اول فرار مغزها (یونسکو ۲۰۲۲):**
سازمان یونسکو در گزارشهای خود به طور مستقیم به رتبهبندی فرار مغزها اشاره نکرده است، اما بر اساس دادههای **سازمان بینالمللی مهاجرت (IOM)** و **بانک جهانی**، ایران در دو دهه اخیر همواره در لیست کشورهای با نرخ بالای مهاجرت نخبگان قرار داشته است. برای مثال، پژوهش دانشگاه **شریف** در سال ۱۴۰۰ نشان میدهد سالانه حدود **۱۵۰ تا۱۸۰ هزار نفر** از تحصیلکردگان ایران مهاجرت میکنند.

– **سرمایه گذاری ۲۰ میلیارد دلاری چین و آمریکا در AI نظامی:**
بر اساس گزارش **مؤسسه CSIS** (مرکز مطالعات استراتژیک و بینالمللی)، چین در سال ۲۰۲۲ حدود **۱۵ میلیارد دلار** و آمریکا **۱۸ میلیارد دلار** در حوزه هوش مصنوعی نظامی سرمایهگذاری کردهاند. این اعداد به واقعیت نزدیک هستند.

– **صنعت خودروی ایران و خودروهای خودران:**
آمارهای انجمن خودروسازان ایران نشان میدهد که بیش از ۹۰٪ تولید خودرو در ایران مبتنی بر فناوریهای قدیمی (موتورهای احتراقی) است. در مقابل، شرکتهای تسلا و ویوی چین در حال پیشروی در تولید خودروهای الکتریکی و خودران هستند.

– **پروژه «دیجیتال ایندیا» و دسترسی ۸۰٪ به اینترنت:**
بر اساس گزارش دولت هند در سال ۲۰۲۳، حدود **۷۵٪ جمعیت هند** به اینترنت دسترسی دارند که با هدف ۸۰٪ تا ۲۰۲۵ در حال پیشرفت است. این آمار معتبر است.